Hier in Nederland zijn we gewend aan het kapitalisme. We zijn ermee opgegroeid. Dat is anders in Rusland en andere landen die vroeger bij de Sovjet-Unie hoorden, zoals Wit-Rusland en Azerbeidzjan. Svetlana Aleksijevitsj interviewde talloze mensen uit verschillende staten over hun ervaringen voor en vlak na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991. Ze halen herinneringen op aan hun leven onder het communisme en vragen zich af wat er terecht is gekomen van de beloftes van Gorbatsjov met zijn glasnost en perestrojka.

Nu heb je misschien al de neiging om te googlen hoe dit ook alweer allemaal zat. Dat heb ik tijdens het lezen van Het einde van de rode mens zeker gedaan. Dit is namelijk het verhaal van de gewone mensen. Wat er in de politiek in Moskou gebeurde, dat kan je wel zelf opzoeken. Het doet me denken aan de documentaire Shoah, over concentratiekampen in de Tweede Wereldoorlog. Daarin worden ook vele mensen geïnterviewd en je moet vaak uit de context maar zien op te maken hoe deze persoon in het grote plaatje past. Voor een leek op het gebied van geschiedenis is niet overal makkelijk te volgen. Wat wel helpt zijn de eindnoten van vertaler Jan Robert Braat.

Het einde van de rode mens is ook een zwaar boek omdat het over heftige onderwerpen gaat. Het gaat diverse keren over de Tweede Wereldoorlog, maar dan vanuit de andere, Russische kant beschouwd. Dat ben ik nog niet eerder tegengekomen. De Russen waren blij dat ze de oorlog hadden gewonnen van de Duitsers, maar daarna kwam de Koude Oorlog. Onder Stalin en zijn opvolgers werden veel mensen zomaar opgepakt. Kinderen waren bang dat hun vader in de nacht zou verdwijnen. Alle mannen hadden traumatische ervaringen door de oorlog, de gevangenis of het kamp. Svetlana Aleksijevitsj komt in een dorp dat ligt op de resten van een kamp. In de lente komen de botten naar boven tussen de aardappels, opgestuwd door sneeuw en regen.

Met het uiteenvallen van de Sovjet-Unie kwam het kapitalisme, wat voor een paar slimme handelaren rijkdom betekende, maar velen bleven straatarm. Vroeger praatten ze met elkaar over literatuur en gingen ze naar het theater. Nu draait het leven om geld verdienen en spullen kopen. Hier en daar is het weer oorlog, in Tsjetsjenië bijvoorbeeld. En in Wit-Rusland gaan tienduizenden de straat op om te protesteren tegen de president, al jaren, ook al is de kans dat je daarbij opgepakt en mishandeld wordt aanzienlijk. Eind september kwam het nieuws dat Svetlana Aleksijevitsj naar Duitsland is gevlucht, om te voorkomen dat ze zelf gearresteerd zou worden. Na drie weken kan ik dit boek met een zucht dichtslaan, maar voor de mensen die op de puinhopen van de Sovjet-Unie leven blijft het zwaar.