Op mijn zoektocht naar vrouwelijke schrijvers uit de twintigste eeuw kom ik Teffi (1872-1952) tegen, een Russische schrijver die af en toe wordt herontdekt en heruitgegeven. Een aantal van haar korte verhalen werden bijvoorbeeld in de jaren tachtig in het Nederlands, Engels en Duits vertaald. De bibliotheek heeft ze niet te leen, maar ik vind wel een heel ander boek: Herinneringen waarin ze haar vlucht uit Moskou beschrijft. Ik verwacht een vrouwelijke versie van de indrukwekkende verhalen van Paustovski, die inmiddels wél bekend is geworden in onze contreien met zijn autobiografie die zich ook aan het begin van de vorige eeuw afspeelt.

Vanwege de Russische revolutie is in 1919 iedereen die maar kan op de vlucht voor de bolsjewieken. Mensensmokkelaars vieren hoogtij. Teffi is dan al een gevierd schrijver en dat helpt haar om dingen voor elkaar te krijgen. Het zorgt er ook voor dat ze zich een beetje hooghartig gedraagt in de ogen van een calvinistische Nederlandse lezer. De handen uit de mouwen steken zal ze niet snel doen en ze verwacht wel een goed hotel in Odessa, de stad van bestemming. Maar onderweg schikt ze zich in de onzekere, armoedige omstandigheden. Met een hele club artistiekelingen, waaronder veel actrices die in Teffi’s toneelstukken spelen, vertrekt ze met de trein.

Het kost me moeite om in het verhaal te komen, omdat het zo middenin begint en er komen veel namen van Russische beroemdheden voorbij, die worden toegelicht in de voetnoten achterin. De stijl doet me inderdaad aan Paustovski denken, met afstand tot de hoofdpersoon, maar ook veel humor en acceptatie van de steeds wisselende reisplannen.

In zulke zware en moeilijke momenten staat een mens er altijd alleen voor. Je naaste vrienden vinden het ‘onkies om zich ergens mee te bemoeien, want jouw hoofd staat nu toch niet naar hen’. Als resultaat van deze kiesheid ontstaat vaak de indruk van volkomen onverschilligheid.
‘Waarom hebben ze zich allemaal van me afgekeerd? Vinden ze dan dat het mijn schuld is?’
Achteraf bleek dat ze allemaal in hun hart bij je waren geweest en dat ze erg met je hadden meegeleefd, maar dat niemand naar je toe had durven komen.

Toch komt Teffi steeds bekenden tegen, om via via te regelen dat ze verder kan reizen. Ze belandt net als Paustovski op een aftands schip dat haar over de Zwarte Zee van Odessa naar Sebastopol brengt. Naast het onzekere reizen heersen er ziektes en honger. Veel mensen overleven het niet. Teffi zal uiteindelijk Rusland verlaten, om in Parijs te gaan wonen. Vertaler Lena Hemmink vertelt in het nawoord dat veel Russen altijd hoopten om te kunnen terugkeren en daarom amper integreerden. Teffi is ook nooit in het Frans gaan schrijven. Maar ze zal nooit haar geliefde Rusland nooit terugzien. Dit boek overtreft Paustovski’s autobiografie niet, maar het is zeker boeiend om nog eens te lezen over deze roerige tijd uit de Russische geschiedenis.

Lees ook wat Alek over dit boek schreef.