De Javaanse jongen Minke is achttien jaar als hij in 1898 in contact komt met Annelies, via een vriend van hem. Hij vindt haar prachtig en het klikt ook goed met haar moeder, Njai Ontosoroh. Minke is erg onder de indruk van Njai, die met haar dochter een grote boerderij leidt. Haar Nederlandse man komt maar af en toe thuis en draagt niet bij aan het bedrijf. Ook Robert, de broer van Annelies, laat zich weinig zien.

Minke is één van de weinige inlanders die op de HBS zit, vanwege zijn intelligentie en omdat zijn grootvader dit stimuleerde. Bovendien heeft zijn vader een hoge positie. Met zijn ouders heeft hij amper contact. Hij woont in een pension. Njai nodigt Minke uit om vaker te komen en zelfs bij hen te komen wonen. Annelies raakt erg gesteld op Minke. Ze heeft verder geen contact met leeftijdsgenoten, want dat houdt haar moeder tegen. Annelies is aan de ene kant heel volwassen, omdat ze volop meewerkt op de boerderij, en anderzijds heeft ze kinderlijke trekken.

Telkens weer wordt de verhouding tussen inlanders, Nederlanders en indo’s (van gemengde afkomst) duidelijk. Op school leert Minke over de Europese beschaving, maar tot zijn diepe teleurstelling gedragen die Europeanen zich vaak helemaal niet zo beschaafd. Inlanders hebben veel minder rechten dan Nederlanders. Dat wordt nog het pijnlijkst duidelijk tegen het einde van het boek, als de vader van Annelies komt te overlijden en Njai geen enkel recht heeft op de boerderij, waar zij al jaren de leiding over heeft.

Bij het lezen van Aarde der mensen vraag ik me regelmatig af hoe realistisch dit verhaal is. Njai is een autodidact die vloeiend Nederlands spreekt en die Minke veel leert over de maatschappij. Hoe heeft ze dat geleerd, als ze zo afgelegen wonen? Waarom gaat Annelies niet naar school en wordt ze zo afgeschermd door haar moeder? Niet alles wordt me helemaal duidelijk. Het is wel indrukwekkend om te lezen hoe onrechtvaardig machtige Nederlanders omgingen met inlanders, vooral omdat dit geschreven is door een Indonesiër, wat een heel ander beeld geeft dan bijvoorbeeld een boek van Louis Couperus.

Dit boek kwam voor het eerst uit in 1980. Pramoedya Ananta Toer schreef het in de gevangenis, waar hij zat omdat hij kritisch was op de machthebbers in Indonesië, nadat hij eerder betrokken was bij de onafhankelijkheidsstrijd. Met dit boek laat hij zien waar zijn activisme begon en in de drie volgende delen gaat het verder. Over het algemeen vind ik het niet moeilijk om te lezen. Ina E. Slamet-Velsink heeft het goed vertaald naar het Nederlands en Jos Versteegen heeft het later herzien.

Minke heeft een scherpe pen en hij oogst succes met het schrijven van artikelen in kranten. Daarbij wordt hij geïnspireerd door zijn lerares Nederlands, die hij erg bewondert. Zij wordt echter teruggestuurd naar Nederland, omdat ze te kritisch is op het bewind. Het verhaal van Minke heeft een verdrietig voorlopig einde. Ik ben niet helemaal overtuigd van dit verhaal, maar het vervolg gaat wel op mijn lijstje.