In het midden van de vorige eeuw was de positie van vrouwen in Iran niet heel anders dan in westerse democratische landen. Rond 1980 veranderde dit. Azar Nafisi werkte als docent Engelse literatuur aan de universiteit van Teheran. Ze moest een hoofddoek gaan dragen, ook al was ze geen moslim. In eerste instantie weigerde ze dat. Ze verloor haar baan. Later ging ze elders lesgeven, maar ook dat stopte door strengere regels.

Azar ging thuis stiekem door met college geven aan een groepje vrouwen. Ze bespraken fictie uit binnen- en buitenland. Dit clubje vormt de rode draad van Lolita lezen in Teheran. Het boek heeft vier delen: Lolita, Gatsby, James en Austen. Literaire analyses van de klassiekers zijn verweven met Azars leven in de jaren tachtig. Ik vind het pittig om te lezen, want ik ken de boeken waarnaar verwezen wordt vrijwel allemaal niet. Toevallig heb ik Trots en vooroordeel net gekocht en ik besluit daar gauw in te beginnen, in de hoop dat het laatste deel dan een feest van herkenning kan zijn. Maar over het werk van Jane Austen vertelt ze een stuk minder dan over de andere boeken en eerlijk gezegd vind ik het nog steeds moeilijk om te begrijpen.

De wereld om Azar heen verandert. Alles wat ze op college zegt kan tegen haar worden gebruikt. Studenten maken bezwaar tegen fictieve personages en hun gedrag. Ze probeert over te brengen hoe belangrijk literatuur voor haar is.

Ik legde uit dat de meeste grote werken van de verbeelding bedoeld waren je een vreemde in je eigen huis te doen voelen. De beste fictie dwong ons te twijfelen aan wat we vanzelfsprekend vonden. Zij twijfelde aan tradities en verwachtingen wanneer die al te onveranderlijk leken. Ik zei mijn studenten dat ik wilde dat ze bij wat ze lazen nadachten over de manieren waarop die werken hen van hun stuk brachten, hun enig onbehagen bezorgden, hen dwongen om zich heen te kijken en de wereld net als Alice in Wonderland met andere ogen te bezien.

Maar de studenten zijn bang en durven steeds minder te zeggen. Sommigen overwegen te emigreren naar een land waar vrijheid van meningsuiting is, waar je zonder hoofddoek naar buiten kunt en gewoon mag afspreken met een man die niet je echtgenoot is.

De bibliotheek heeft alleen de Nederlandse vertaling uit het Engels door Mea Flothuis. Die is helaas niet geweldig. Sommige woorden zijn amper vertaald of nodeloos moeilijk: conspiratief, causerie, tantaliserende. Een Amerikaanse Greencard is echter wel een ‘groene kaart’ geworden. Niet-moslims worden keer op keer aangeduid als ‘onkerkelijk’. Op een gegeven moment lees ik ‘telkens creëerde hij een stoornis’, over een student die het college verstoort. Toch ben ik dankbaar voor de vertaling, want in het Engels had ik dit boek nog moeilijker gevonden.

Azar Nafisi vertelt haar verhaal niet chronologisch, maar meer aansluitend bij de boeken die ze bespreekt op college. Het kost mij alles bij elkaar behoorlijk wat moeite om hier doorheen te komen. Ik heb doorgezet, want ik ben geïnteresseerd in het vrouwelijke perspectief op het land van Kader Abdolah en Thomas Erdbrink. Zelfs binnen Azars gezin is duidelijk hoe groot de verschillen zijn: haar man wil in Iran blijven, terwijl zij na jaren thuis zitten vastbesloten is om naar de Verenigde Staten terug te keren. Daar heeft ze eerder al een paar jaar gewoond.

In het slotwoord wordt kort verteld hoe het verder is gegaan met de jonge vrouwen die tot het laatst toe bij Azar thuis college volgden. Ik heb geen individuele beelden van ze gevormd, maar wel iets gevoeld van hun beklemmende leven. Het is weer duidelijk dat de vrijheid die wij hier in Nederland hebben een groot goed is, dat we moeten koesteren en bewaren.

Lees ook wat Anna en Marcia over dit boek schreven.