Als je iemand vraagt om zich voor te stellen, krijg je meestal een antwoord van de volgende vorm: ‘Ik ben Lalagè, 40 jaar oud, ik woon in Amersfoort met mijn echtgenoot en mijn beroep is data-analist.’ De meeste mensen identificeren zich met hun beroep en hun gezin. Sommigen zullen er nog aan toevoegen ‘ik ben Ajax-fan’ of ‘ik ben moslim’. De moderne mens wil toch ergens bij horen, al willen we vooral onszelf zijn.

Paul Verhaeghe schetst hoe dit in de loop van de eeuwen veranderd is, onder invloed van eerst het christendom en later de verlichting en de wetenschap. Hij betoogt dat onze identiteit grotendeels afhangt van onze omgeving. We nemen de normen en waarden van onze ouders en onze maatschappij over. Dat beïnvloedt sterk wat we doen en willen.

De afgelopen decennia zijn in Nederland beheerst door het neoliberalisme, oftewel het marktdenken. Deze stroming zegt naar vrijheid te streven. Maar doordat een centrale autoriteit (God of de overheid) kleiner is geworden, zijn mensen elkaar meer gaan wantrouwen. Dat leidt tot steeds meer regels en controlemechanismen, wat onze vrijheid juist inperkt. Bovendien is consumeren is verplicht. En als je het niet hebt ‘gemaakt’, dan is dat je eigen schuld.

Identiteit is een gestructureerd boek. Paul Verhaeghe herhaalt regelmatig belangrijke inzichten uit eerdere hoofdstukken. Hij geeft veel herkenbare voorbeelden uit allerlei werkgebieden, van fabrieken tot de zorg en het onderwijs. Vaak vind ik de observaties scherp. Soms vraag ik me af of dit wel zo origineel is of dat het zo logisch klinkt omdat de auteur zo’n sterk betoog houdt. Waarschijnlijk was het tien jaar geleden, toen dit boek uitkwam, origineler dan nu.

Ik had van deze schrijver, die hoogleraar psychodiagnostiek is, verwacht dat hij meer over de psychiatrie zou schrijven. Hij zegt er wel iets over, want de norm bepaalt de afwijkingen en stoornissen. Onze omgeving eist steeds meer van ons, zodat steeds meer mensen zich mislukt voelen. Ze worden behandeld met pillen, terwijl de oorzaak vaak in de maatschappij ligt, die niet zomaar verandert.

Het is gemakkelijk om treurig te worden van dit alles. De balans is zoek tussen gelijkheid en verschil, tussen individu en gemeenschap. Pas op de laatste bladzijden heeft Paul Verhaeghe het over hoe we dit zouden kunnen veranderen door ons gedrag, maar concreet wordt het niet.

Door dit boek realiseer ik me nog meer dat achter elke politieke partij een wereldbeeld en visie op de mens zit. Dat is interessant om in je achterhoofd te houden bij het lezen van partijprogramma’s bij de komende verkiezingen. Ik hoop dat we daarna wat minder neoliberalisten in onze gemeenteraad krijgen, want het is nu wel duidelijk dat dat niet de beste maatschappij oplevert.