De Poolse filosoof Barbara Skarga zat elf jaar gevangen in Rusland, omdat ze tijdens de Tweede Wereldoorlog actief was in het verzet. Jaren later heeft ze haar herinneringen beschreven in Na de bevrijding, wat voor het eerst werd gepubliceerd in 1985 in het Pools. Pas geleden is deze Nederlandstalige editie verschenen. Vroeger had iedereen De Goelag Archipel van Aleksandr Solzjenitsyn in de kast staan, waarin de Rus vertelt over zijn jaren in de kampen. Ik heb het nog niet gelezen. Dit boek is geschreven door een buitenlandse vrouw en die beleeft het toch heel anders dan een Russische man.

Barbara bracht eerst anderhalf jaar door in de gevangenis. Daar zat een hele groep vrouwen samen in een kale cel. Het enige meubelstuk was een lage tafel. En er was een parasja: een emmer waarmee water werd gehaald en als die dan weer leeg was deden ze hun behoefte erin. Het licht ging nooit uit en de dekens waren erg dun. Maar het was nooit koud, want de vrouwen lagen dicht bij elkaar.

Na de gevangenis zat Barbara in verschillende kampen, waar ze diverse werkzaamheden uitvoerde. Zo was ze verpleegster in een hospitaal. Ook werkte ze in een baksteenfabriek midden in de Siberische steppe. In de winter kan het daar wel vijftig graden vriezen en in de zomer is het er zeer warm. Ontsnappen had geen zin, want de dichtstbijzijnde stad was 800 kilometer verderop. Alleen per trein kon je er komen en vertrekken.

Het boek is niet geheel chronologisch opgebouwd, maar ook thematisch. Daardoor is het soms wat lastig te volgen over welke periode het gaat, maar meestal werkt het goed. Er zijn hoofdstukken over het werk en het dagelijkse leven. Daarna is er een bijzonder hoofdstuk over de liefde. Omdat de mensen zo lang van huis waren, ontstonden er liefdesrelaties. Met wat creativiteit vonden ze plekken om elkaar stiekem te ontmoeten. Het gebeurde wel dat vrouwen zwanger raakten. Dan kregen ze extra melk. Na de bevalling mochten ze hun kindje een paar maanden lang voeden, om vervolgens weer terug aan het werk te gaan. Soms werd het kindje opgevangen door familie, maar de meesten kwamen in kindertehuizen en velen belandden op straat.

De vergelijking met concentratiekampen uit de oorlog ligt voor de hand. Het was bijvoorbeeld noodzakelijk om handeltjes te drijven om aan kleding te komen en te overleven. Het doel was echter anders. Het was immers niet de bedoeling dat de mensen zouden overlijden, want dan zouden ze niet meer kunnen werken. Toch kregen ze maar net genoeg eten om in leven te blijven. En ook de psychische uitwerking was enorm.

Het is een feit dat die machinerie iedereen brak, zij die er deel van uitmaakten en zij die ertegenover stonden, de vrije evenzeer als de gevangene. Lichamen en, erger nog, karakters werden gebroken. De verbeelding werd lamgelegd, denkbeelden werden gesmoord, hersenen werden gespoeld. In één woord samengevat: de sovjetisering van de mensen. Mensen verloren hun gevoel van waardigheid en innerlijke vrijheid. Mensen moesten leren denken in voorgekauwde formules en veranderden in uniform geklede marionetten.

Het doet mij denken aan buurland China, waar het communisme ook zorgt dat mensen niet meer zelf mogen nadenken. Voor een filosoof als Barbara is dat extra pijnlijk.

En zo verliezen we stilaan onze ziel. Dag na dag sijpelt er met de honger, en met het werk dat onze krachten overstijgt, en met de hopeloosheid van de tijd, iets in ons binnen, druppel na druppel, iets dat men bij naam hoort te noemen. Wat in ons naar binnen sijpelt is de permissie van het kwaad. We kunnen ons er niet meer druk om maken, we halen er enkel onze schouders voor op. Een rechtvaardig mens waarop men kan vertrouwen; dat zou ons pas verbazen! Dit is dus waartoe de Sovjetheropvoeding leidt, de somber stemmende dreiging van het dagelijks leven in het kamp.

De mensen blijven sprankjes hoop zoeken. Sommigen ontvangen pakjes van familie. In de kampjaren mogen ze maar twee keer per jaar een kort briefje naar huis schrijven. Barbara koestert de foto’s van haar familie, die ze al die jaren mee weet te smokkelen.

Na tien jaar zit de straf erop. Barbara wordt naar een kolchoz gebracht, waar ze nog anderhalf jaar werkt voor ze bericht krijgt dat ze naar huis kan gaan. Dan moet ze haar schulden aan de kolchoz afbetalen, want de werknemers verdienen niet genoeg om in hun levensonderhoud te voorzien. Met hulp van vrienden lukt dit en dan volgt de lange treinreis terug naar Polen. Vlak over de grens eindigt dit indrukwekkende boek.

In het nawoord vertelt vertaler Steven Lepez waarom dit boek in Polen niet zo bekend is. Het is namelijk geschreven in vrij ouderwets Pools en vroeger was er een groot verschil tussen geschreven taal en de spreektaal. Het is dus erg knap dat de Nederlandse vertaling zo leesbaar is geworden. Barbara Skarga schrijft mooi, maar ze gebruikt veel Russische leenwoorden en verwijst naar allerlei politici en andere bekende mensen. Dit wordt allemaal toegelicht in voetnoten van de vertaler. Wat ook helpt om het boek goed te begrijpen, is de inleiding van Alicja Gescinska, waarin ze een toelichting geeft op dit boek en op het leven van Barbara Skarga voor en na de jaren in Rusland. En zo is dit bijzondere werk toegankelijk geworden voor de Nederlandse lezer.